آیین نقالی یکی از آداب و رسوم قدیمی و سنتی ایران است. که در آن، شخصی به نام “نقال” شروع به صحبت و یا شعر خوانی میکند. به طور کلی، آیین نقالی در ایران یک رسم و آداب قدیمی و جذاب است که نشان دهنده فرهنگ و تاریخ ایران است. همچنین، این رسم و آداب می‌تواند یک راه برای ارائه پیام‌های فرهنگی به مردم باشد. آیین نقالی در ایران در سراسر کشور انجام می‌شود. اما در برخی مناطق بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. به عنوان مثال، در شهرستان‌هایی مانند نیشابور، خراسان، شیراز و تبریز، آیین نقالی به عنوان یکی از جذابیت‌های گردشگری مورد استقبال قرار گرفته است.
همچنین، آیین نقالی در مراسم‌های مذهبی نیز بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد. به عنوان مثال، در مراسم عاشورا، نقالان پیام‌هایی از امام حسین (ع) را به مردم منتقل می‌کنند.
تاریخچه آیین نقالی
تاریخچه این آیین هنری و فرهنگی بسیار غنی است. و طی شواهدی به دوران مادها و هخامنشیان برمیگردد. اما در دوران پر شکوه صفوی به اوج خود رسید. به گونه‌ای که فردوسی نیز در شاهنامه خود بیتی سروده که به خواندن شاهنامه منصوری در میان جمع اشاره دارد که شنوندگان نیز علاقه بسیاری به آن دارند.
چون از دفتر این داستان‌ها بسی همی خواند خواننده بر هرکسی
جهان دل نهاده بر این داستان همان بخردان نیز و هم راستان
در ایران باستان زمانی که نقالی به همراه موسیقی صورت میپذیرفت، به آن رامشگری یا خنیاگری میگفتند. این آیین به قدری محبوب است که در سال 2011 به عنوان میراثی معنوی به ثبت جهانی رسیده است. و گردشگران هنر دوست، مجذوب آن شده‌اند.
نقالی چگونه هنری است؟
این هنر یکی از نمایشی‌ترین هنرهای باستانی ایران است. نقالی به سبب خاستگاه مردمی آن و اینکه غالبا موضوعات پهلوانی و ملی را مدنظر قرار میدهد، جایگاه بسیار پر اهمیتی در تاریخ اجتماعی-فرهنگی ایران دارد. علاوه بر این نقالی شاهنامه فردوسی به واسطه داستان‌های بینظیری که در شاهنامه وجود دارد که هر کدام دارای پیامی مهم در دل خود است، محبوب‌ترین و جذابترین نقل هاست. با توجه به میزان تبحر و هنر بیان نقال و بعضی از شخصیت‌ها و روایات نقالی برخی از داستان‌های شاهنامه بیش از سایرین مورد توجه قرار میگرفت.
داستان کشته شدن سیاوش و داستان سهراب کشی با آن شاخ و برگی که نقالان به آنها میدادند محبوبیت خیلی زیادی بین شنوندگان داشتند. به گونه‌ای این شخصیت‌ها در دل مردم جای باز کرده بودند که دلشان نمیخواست در پایان داستان این دو شخصیت کشته شوند. و اما در مورد سهراب، نقالی در دفتر خود چنین جمله‌ای ذکر کرده است “شب بی شام خوابیدن پس از مجلس سهراب کشی” و همین گواهی بر تاثیر این داستان‌ها بر زندگی مردم آن دوره داشته است. اما افسوس که با آمدن رادیو، تلویزیون و سینما و… این مجالس دیگر شکوه گذشته را نداشت. و این هنر و آیین به انزوا کشیده شد.
همین دلبستگی و پیوندی که این هنر در دل مردم گذشته ایران داشت، سبب شد این هنر به خارج از مرزها هم برود. و در سایر کشورها نیز هنر نقالی ارائه شود.
نقاشی، بخشی مهم در اجرای آیین نقالی
نقاشی هنر نقالی را کامل میکند. در گذشته درون قهوه خانه، با توجه به داستانی که قرار بود نقل شود، نقاشی‌هایی کشیده میشد. در نقاشی لحظه به تصویر درآمده بسیار حائز اهمیت است. چرا که این نقاشی‌ها، مخاطب را به فکر درمورد قبل و بعد داستان مجبور میکند. و اورا از حالت سکون خارج میکند. به طور مثال نقاشی‌ای که برای داستان سهراب، کشیده شده به این صورت است که سهراب مجروح بر زانوی رستم قرار گرفته است. و رستم گریه کنان بالای سر او قرار گرفته است. چنین تصویری درک داستان را برای مخاطب افزایش میدهد. و او را بیشتر تحت تاثیر قرار میدهد. پس نقاشی رکن اصلی و به قولی ابزار اصلی نقالان برای بازگویی داستان‌ها بوده است. از اینرو در اکثر قهوه خانه‌هایی که این هنر اجرا میشد نقاشی‌های متفاوتی از داستان‌های متنوعی به چشم میخورد.
ویژگی‌های نقال
از گذشته کسانی که میخواستند به اجرای این هنر بپردازند، توسط پیشکسوتان این هنر مورد آزمون قرار میگرفتند. از جمله معروف‌ترین ویژگی‌هایی که یک نقال باید داشته باشد حافظه قوی و فصاحت و خوش صدایی است. یادگیری آیین‌های اجرای نقالی از نظر استادان این هنر بسیار مهم بود. و کسانی که میخواستند این هنر را اجرا کنند بایستی این آیین‌ها را اجرا میکردند.
از اینرو کسانی که در مراحل اولیه یعنی از لحاظ حافظه و صراحت بیان مورد پذیرش پیشکسوتان قرار میگرفتند طی آموزش‌هایی با این آیین‌ها آشنا میشدند. و پس از آن صاحب طومار میشدند و به نقل میپرداختند. پیش خوانی، طلب صلوات در زمان‌های خاص، استفاده از حرکات سر و دست، تن صدا و کمک از زبان بدن برای تاثیرگذاری بیشتر، به کارگیری عصا، ایستادن بر تختی یا نشستن بر روی صندلی، اجرای عملی بعضی از صحنه‌های روایات، بیت خوانی در میان نقل منثور، رعایت تسلسل در نقل و دوران زدن از جمله آیین‌های نقالی بود که نقالان باید در زمان اجرا آنها را رعایت میکردند.
در این متن با یکی از کهن‌ترین و جذابترین آیین‌های ایران باستان، آیین نقالی آشنا شدیم.
