جشن سده در ایران هر صد سال یکبار در صدمین روز از سرما یعنی روز دهم بهمن ماه برگزار میشود. و در طول تاریخ ایران به عنوان یکی از مهمترین رویدادهای فرهنگی و تاریخی کشور شناخته شده است. جشن سده در ایران شامل مراسم‌های مختلفی است که در طول یک هفته برگزار میشود. علاوه بر این زرتشتیان در این روز با روشن کردن آتش و استفاده از گرما و نور آن به مبارزه با سرمای زمستان و تاریکی شب میپردازند. به طور کلی این جشن بیان کننده اهمیت نور و انرژی و آتش در دین زرتشتیان است. باشکوه‌ترین جشن سده در دنیا توسط زرتشتیان یزد و کرمان در محلی به نام باغچه‌ی بوداغ‌آباد با حضور همه مردم برگزار میشود.
تاریخچه جشن سده
این جشن قدمتی به اندازه ایران باستان دارد. و یکی از جشن‌های مهم زرتشتیان به حساب می‌آید. گفته میشود جشن سده حتی پیش از جشن نوروز نیز برگزار میشده است و قدیمی‌تر از آن است. ماجرای این جشن بسیار شنیدنی و جالب است. میگویند هوشنگ شاه که از نخستین پادشاهان پیشدادی بود، برای شکار به طبیعت میرود. در بین مسیر مار سیاه رنگی را میبیند و سنگی را به سوی آن پرتاب میکند. این سنگ به سنگی دیگر در روی زمین برخورد میکند و بوته‌ی خشکی که در آنجا قرار داشت آتش میگیرد. این زمان که به آن پیدایش آتش نیز میگویند به سده شهرت یافت و از آن پس ایرانیان به دستور هوشنگ شاه از این آتش پاسداری میکردند.
آداب و رسوم جشن سده
این جشن کهن همچون نوروز، خود دارای آداب و رسوم بسیار جذابی است. خوردن انواع آجیل و شیرینی و غذاهای مخصوص از جمله آداب این جشن است. علاوه بر این در این مراسم موسیقی، نقالی، پرده‌خوانی و شاهنامه‌خوانی اجرا میشود. حال در اینجا آداب این مراسم را در دو بخش قبل از مراسم و روز مراسم توضیح خواهیم داد.
قبل از آغاز جشن سده
همانطور که در بالا هم توضیح دادیم، آتش عنصر اصلی این جشن است و این جشن بدون برافروختن آتش معنایی ندارد. به همین جهت، از چند روز قبل از مراسم مردم اعم از زن و مرد و بچه با ذوقی وصف ناشدنی به جمع آوری هیزم و خار و بوته میپردازند و تلی از هیزم به نام سده ایجاد میکنند. که این سده 5 تا 6 متر ارتفاع و 12 تا 14 متر قطر دارد. و در روز مراسم این هیزمها را آتش میزنند و به قول معروف به آن سده سوزی میگویند.
روز پر شکوه مراسم سده
پس از انتظاری بسیار، روز پر شکوه سده فرا میرسد. در این روز همچون نوروز مردم دست از کار میکشند و خود را به محلی که هیزمها جمع آوری شده‌اند میرسانند. و روی فرش‌هایی که از قبل در انجا پهن شده است مینشینند و به خوردن آجیل و میوه و شیرینی میپردازند و از مراسم جشن لذت میبرند. تا زمانی که آتش بر افروخته شود مراسماتی همچون آیین نقالی، شاهنامه خوانی، موسیقی و… ادامه دارد و مردم به تماشا مینشینند.
با نزدیک شدن به غروب، و آمدن تاریکی و رفتن روشنایی، موبدان زرتشتی با لباسی سفید و با زمزمه نیایشی از اوستا و در دست داشتن گل لاله به سمت هیزمها حرکت میکنند. چند جوان هم با پوشیدن لباس سفید و با در دست داشتن مشعلی به همراه موبدان سه دور به سمت راست در اطراف هیزمها میچرخند و از چهار طرف سده را آتش میزنند. این نکته جالب نیز وجود دارد که آتشی که برای آتش زدن هیزمها استفاده میشود باید حتما از آتشکده برداشته شود.
زمانی که آتش برافروخته شد، تازه جشن شروع میشود و مردم به رقص و پایکوبی و نواختن موسیقی مشغول میشوند. و همچنان هیزمها میسوزند و گدازه میکشند و به قولی، سرما و تاریکی را مغلوب میکنند. پس از کم شدن آتش، مردم طبق باوری که دارند از روی آن میپرند و برخی با اسب این کار را انجام میدهند که بسیار لذت بخش و دیدنی است.
در نهایت پس از خاموش شدن آتش برخی از کشاورزها مقداری از خاکسترها را با خود میبرند چرا که معتقدند این خاکستر سبب برکت کشتزارهایشان میشود.
جشن سده از نظر فردوسی
فردوسی جشن سده را با همان روز پیدایش اتش یکی میداند و داستان هوشنگ شاه را بازگو کرده است. و از این باب به داستان سرایی در این باره پرداخته است. در شعر زیر که در شاهنامه آمده است، فردوسی چون و چرای جشن سده را به طور کامل توضیح داده است. خواندن این سروده زیبا و اساطیری خالی از لطف نیست.
یکی روز شاه جهان سوی کوه گذر کرد با چند کس هم‌گروه
پدید آمد از دور چیزی دراز سیه رنگ و تیره تن و تیز تاز
دو چشم از بر سر چو دو چشمه خون ز دود دهانش جهان تیره‌گون
نگه کرد هوشنگ باهوش و سنگ گرفتش یکی سنگ و شد تیز چنگ
به زور کیانی رهانید دست جهان‌سوز مار از جهان‌جوی جست
بر آمد به سنگ گران سنگ خرد همان و همین سنگ بشکست گرد
فروغی پدید آمد از هر دو سنگ دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ
نشد مار کشته ولیکن ز راز از این طبع سنگ آتش آمد فراز
جهاندار پیش جهان آفرین نیایش همی کرد و خواند آفرین
که او را فروغی چنین هدیه داد همین آتش آنگاه قبله نهاد
بگفتا فروغی است این ایزدی پرستید باید اگر بخردی
شب آمد بر افروخت آتش چو کوه همان شاه در گرد او با گروه
یکی جشن کرد آن شب و باده خْوَرد سده نام آن جشن فرخنده کرد
ز هوشنگ ماند این سده یادگار بسی باد چون او دگر شهریار
کز آباد کردن جهان شاد کرد جهانی به نیکی از او یاد کرد
تحلیل شعر فردوسی
همانطور که در این سروده زیبای فروسی در شاهنامه گفته شده است، جشن سده به آن روزی که هوشنگ شاه به شکار میرود نسبت داده شده است. فردوسی در ادامه موفقیت‌هایی که مردم پس از پیدایش آتش به دست آورده‌اند را ذکر میکند. و بر اهمیت جشن سده در بین مردم صحه میگذارد. او در ادامه ذکر میکند که کشف آتش سبب شد هوشنگ شاه به رمز و راز هنر آهنگری آگاه شود. و با استفاده از آتش، ایرانیان آن دوره به ساخت ابزار و سلاح‌های کشاورزی پرداختند. و پس از آن توانستند آب رودها را با استفاده از این سلاح‌ها به سمت کشتزارهای خود هدایت کنند. همین موضوع سبب باروری بیش از حد کشتزارها شد. و آنها این برکت را از کشف آتش میدانستند.
شاعر و سخنور صاحب نام، ابوالقاسم فردوسی چنین زیبا و زیرکانه به تاریخچه این آیین کهن ایرانی میپردازد. و اهمیت آن نزد مردم را نشان میدهد. شاید دلیل اینکه همه ایرانیان چه آنها که زرتشتی بوده‌اند و چه آنها که دینی دیگر داشتند به این جشن احترام زیادی میگذاشته‌اند و پس گذشت هزاران سال بازهم این آیین را در کشورمان میتوانیم ببینیم و لذت ببریم، همین باشد که روز پیدایش آتش، به کلی زندگی مردم را تغییر داد و آنرا برای آنها راحت تر کرد.
البته برخی روایت‌های دیگری در مورد این روز دارند و همانند فردوسی فکر نمیکنند و دلایل دیگری برای برگزاری جشن سده دارند. که در اینجا چند تا از این دلایل را توضیح میدهیم.
دلایل برگزاری جشن سده
ابوریحان بیرونی در آثار خود به ارتباطی بین عدد 100 و جشن سده اشاره کرده است. در صورتی که برخی دیگر از مورخان این ارتباط را نقض کرده‌اند و معتقدند بین نامگذاری جشن سده و عدد 100 هیچ ارتباطی وجود ندارد. برای آشنایی بیشتر با آیین کهن، در اینجا چند نمونه از این روایات را ذکر میکنیم.
صدمین روز از زمستان
در برخی از روایات سده را به معنای عدد 100 میدانند. و این جشن را به صدمین روز از زمستان نسبت میدهند. شمارش روزها از ابتدای آبان ماه شروع میشود چرا که در گذشته آبان ماه شروع فصل سرما به حساب می‌آمد. و روایتی دیگر نیز وجود دارد که از 10 بهمن به بعد چون روزها طولانی تر میشوند، در شمارش روز و شب جدا محاسبه میشوند به اینصورت که تا بهار 50 شب و 50 روز باقی مانده است که جمع آنها 100 میشود.
100 روز قبل از به دست آمدن غلات
طبق روایتی دیگر این جشن در صد روز قبل از رسیدن غلات برگزار میشده است. و مردم به برگزاری آتش در میدان میپرداختند که در مناطق مختلف به صورتی متفاوت این جشن برگزار میشد.
تولد صدمین فرزند نخستین آدم
برخی روایات بیان میکنند که این روز به دلیل رسیدن تعداد فرزندان آدم به تعداد 100 جشن گرفته میشود. این روایت در کتب مختلفی همچون کتاب زين‌الاخبار، کتاب التفهیم بیرونی و برهان قاطع ذکر شده است.
چهلمین روز از تولد خورشید
دسته‌ای دیگر از مورخان که اعتقادی به نامگذاری سده بر اساس عدد 100 نداشتند. به بررسی معنای این کلمه در زبان اوستایی پرداختند. و به این نتیجه رسیدند که سده به معنای برآمدن خورشید و طلوع کردن است. و از آنجایی که طبق باور مردم، در روز دهم بهمن چله بزرگ تمام میشود و زمین روبه گرما و سرسبزی میرود، در این روز با برگزاری آتش فرا رسیدن گرما را جشن میگیرند. البته روایتی دیگر در این مورد وجود دارد و برگزاری این جشن به این صورت توصیف میشود که شب یلدا شب تولد ایزدمهر است. و از آنجایی که در فرهنگ ایرانی عدد 40 عددی مقدس بوده است و و روز دهم بهمن که 40 روزگی ایزدمهر است و بسیار برای مردم اهمیت داشته است، این روز را که چهل روزگی مهر یا خورشید است را سده میدانند.
مبارزه با اهریمن
بر اساس باورهای ایرانیان در زمان‌های گذشته روایتی موجود است که میگوید، مردم معتقد بودند در دو ماه دی و بهمن، اهریمن بسیار قوی میشود و از اینرو روزگار سخت میگذرد. و از آنجایی که مهر در روز چله متولد میشود، چهل روز پس از آن که تاریخ 10 بهمن است، نیرومند میشود و به مبارزه با اهریمن میپردازد.
در درستی هر کدام از روایات بالا ابهاماتی وجود دارد. و هیچ کدام از نظریه‌های گفته شده قطع به یقین درست نیستند. اما با توجه به گفته‌های تاریخ نویسان و تاریخ پژوهان، روایاتی که ذکر شد مهمترین روایات در مورد دلایل برگزاری جشن سده هستند.
